جِنیفر شو، که متخصص اطفال در آتلانتاست، می‌گوید که وقتی کودک مدفوع منظم داشته باشد، معنایش این است که به اندازه کافی غذا می‌خورد و بدن او مواد زائد را به‌خوبی دفع می‌کند (جنیفر شو نویسنده کتابی با عنوان جنگ بر سر غذا: پیروزشدن در چالش‌های والدگری با سلاح بینش، طنز، و یک ظرف سس کچاپ هم هست). بنابراین اگر کودک مدفوع نداشته باشد یا در مدفوع او تغییری به وجود بیاید، مشکلی وجود دارد.

اگر مدفوع کودک سفت و به شکل کلوخ است، یا اگر مدفوع به‌سختی از او خارج می‌شود، احتمال دارد که او یبوست داشته باشد. در این مقاله از کلینیک سلامتی نکاتی درباره یبوست نوزادان و کودکان نشانه‌ها، علت‌ها و درمان‌های آن می‌خوانیم.

مدفوع «طبیعی» در نوزادان و کودکان نوپا چه شکلی است؟

قبل از این که ببینیم آیا کودک یبوست دارد یا نه، باید بدانیم مدفوع سالم و طبیعی در کودکان نوزاد و نوپا چه شکلی است. یکی دیگر از نکات مهم این است که مدفوع طبیعی در کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند و کودکانی که شیرخشک می‌خورند با هم متفاوت است. به کمک این نکات می‌توانید بدانید که باید انتظار چه چیزی را داشته باشید.

کودکانی که شیرخشک می‌خورند، مدفوعشان بوی غلیظ‌تری دارد. از این کودکان بین یک تا دوبار در روز تا یک بار در هر دو روز، مدفوع خارج می‌شود. مدفوع آنها از نظر سفتی مثل خمیر شل می‌ماند و رنگش قهوه‌ای کمرنگ است. اما مدفوع کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند بوی ملایم‌تری دارد که به بوی پاپ‌کورن کره‌ای شبیه است. بافت آن دانه‌ای‌تر و رنگش خردلی است. این کودکان ممکن است بعد از هر بار شیرخوردن مدفوع داشته باشند یا فقط هفته‌ای یکبار از آنها مدفوع خارج شود. همه اینها در بازه طبیعی قرار می‌گیرد.

زمانی که کودک علاوه بر شیر شروع به خوردن غذا هم می‌کند، انتظار تغییر در دفعات، شکل و رنگ مدفوع را داشته باشید. اما به عنوان یک قاعده کلی، می‌توان گفت که کودکان از تولد تا چهارماهگی سه تا چهار بار در روز مدفوع می‌کنند. بعد از شروع غذای جامد، دفعات مدفوع کمتر می‌شود و به یکبار در روز می‌رسد.

اگر عملکرد روده درست به نظر می‌رسد و کودک برای خروج مدفوع دچار ناراحتی و درد نمی‌شود، تعداد دفعات مدفوع جای نگرانی ندارد.

نشانه‌های یبوست نوزاد و کودک نوپا

حالا که بازه طبیعی‌بودن در مورد مدفوع این قدر گسترده است، تشخیص یبوست هم سخت می‌شود. اما به هر حال یبوست هم نشانه‌های خاص خود را دارد.

بر اساس منابع کتابخانه ملی پزشکی، مهم‌ترین نشانه‌های یبوست در کودکان نوزاد و نوپا اینهاست:

• بدقلقی و بداخلاقی بیش از حد
• جاری‌شدن مکرر بزاق از گوشه دهان موقع خواب
• فشار و سختی در دفع مدفوع
• مدفوع سفت و خشک
• درد در هنگام کارکردن روده
• سفت‌شدن و درد شکم
• سخت کارکردن روده
• خون در مدفوع
• مدفوع همراه با مایع (که ردش روی پوشک مشخص است)
• کودک باسنش را با دستش چنگ می‌زند.

جِین موربتون، استاد پزشکی بالینی اطفال در دانشکده پزشکی استنفورد می‌گوید: «کلید تشخیص یبوست در کودکانی که شیر مادر می‌خورند بافت آن است. اگر کودک یبوست داشته باشد، مدفوع او به جای آن که شل و روان و حاوی ذراتی به شکل دانه باشد شبیه به کلوخ می‌شود. البته در کودکانی که منحصراً شیر مادر می‌خورند، یبوست بسیار نادر است».

در کودکانی که شیرخشک می‌خورند هم همین قاعده برقرار است: مهم‌ترین نشانه یبوست این است که مدفوع سفت و شبیه کلوخ شود.

یکی دیگر از نشانه‌های مهم دیگر یبوست این است که کودک مدت زیادی اصلاً مدفوع نداشته باشد. دکتر مورتون می‌گوید که اگر نوزاد تا روز پنجم تولد چند بار مدفوع زرد براق (نه قهوه‌ای یا سبز) نداشت، فارغ از این که شیر مادر می‌خورد یا شیرخشک، احتمالاً مشکلی وجود دارد. و مشکل هم معمولاً این است که کودک به اندازه کافی شیر نمی‌خورد.

علاوه بر بافت مدفوع و تعداد دفعات آن، یبوست نشانه‌های دیگری هم دارد. اگر مدفوع مثل کلوخ سفت شده باشد، خروج آن از روده به‌راحتی صورت نمی‌گیرد. بنابراین، اگر متوجه شدید که کودک در حال دفع است اما انقباض‌های او دارد بیش از حد معمول طول می‌کشد، می‌تواند حاکی از یبوست باشد. از طرف دیگر، مدفوع سفت ممکن است به بافت روده هم آسیب برساند و در نتیجه همراه با مدفوع مقداری خون به رنگ قرمز کمرنگ خارج شود.

و نکته آخر این که، اگر کودک موقع دفع خیلی زور می‌زند و از طرفی شکمش هم سفت شده است، به طوری که وقتی به شکمش دست می‌زنید احساس درد می‌کند و اذیت می‌شود، ممکن است حاکی از این باشد که روده‌اش از مدفوع پر شده است. یکی دیگر از نشانه‌های یبوست این است که کودک از خوردن امتناع می‌کند. به گفته دکتر شو، وقتی چیزی از بدن خارج نمی‌شود ممکن است کودک آن قدر تحت فشار و اذیت باشد که اصلاً نخواهد غذا وارد بدنش شود.

توجه کنید که اگر مدفوع مثل کلوخ باشد و رنگ آن هم سفید یا بسیار روشن باشد، می‌تواند از بیماری کبدی خبر دهد، و در این صورت لازم است کودک را برای بررسی این موضوع پیش پزشک ببرید.

چه عواملی باعث ایجاد یبوست نوزاد می‌شود؟

یبوست در کودکی که منحصراً با شیر تغذیه می‌شود (چه شیر مادر و چه شیرخشک) نادر است، اما گاهی اتفاق می‌افتد. البته، دکتر مورتون می‌گوید که احتمال وقوع یبوست در کودکانی که شیرخشک می‌خورند بیشتر است. دکتر شو می‌گوید دلیلش این است که شیرخشک می‌تواند باعث سفت‌تر شدن مدفوع شود اما شیر مادر کمتر چنین تأثیری دارد.

مهم‌ترین علت‌های یبوست در نوزادان و کودکان نوپا عبارت است از:

• حساسیت به پروتئین شیر
• عدم‌تحمل لاکتوز شیر
• شروع غذای جامد برای کودک
• عدم‌دریافت مایعات کافی
• بعضی بیماری‌های روده
• بعضی داروها

حساسیت به پروتئین شیر گاو و عدم‌تحمل لاکتوز پدیده‌های رایجی نیستند، اما اگر کودکی به آنها دچار باشد، نشانه‌های متعدد بروز خواهد کرد که یبوست هم یکی از آنهاست. اگر فرزند شما به یکی از این دو عارضه دچار است و یبوست هم دارد، در مرحله اول دلیلش را باید در مصرف شیرخشک تهیه‌شده از شیر گاو، پروتئین یا لاکتوز موجود در شیر مادر، یا لبنیات مانند ماست و پنیر جستجو کنید.

متخصصان معمولاً مصرف مواد غذایی متنوعی را بعد از شش‌ماهگی برای کودک بلامانع می‌دانند. دکتر شو می‌گوید که آنچه کودک می‌خورد مستقیماً بر مدفوع او اثرگذار است. به علاوه، خیلی از مواد غذایی ممکن است یبوست ایجاد کنند.

بنابراین، به توصیه دکتر مورتون، اگر می‌خواهید غذای جامد را شروع کنید، این سه غذا یادتان باشد: پوره سیب پخته، موز و سرلاک. این مواد غذایی وقتی زیاد مصرف شوند، به خصوص سرلاک‌هایی که با برنج تهیه شده‌اند، ممکن است کودک را دچار یبوست کنند. وقتی شروع به دادن غذاهای پخته دیگر هم به کودک کنید، دیگر شناختن علت یبوست به این راحتی‌ها نخواهد بود. بهترین کار این است که در هیچ غذایی افراط نکنید و رژیم غذایی کودک را متعادل و متنوع نگه دارید. به این ترتیب احتمال دچارشدن کودک به یبوست کمتر می‌شود.

یبوست در نوزاد و کودکان نوپا چگونه درمان می‌شود؟

اگر کودک شیرخوار دچار یبوست شده است، بسته به این که شیرخشک می‌خورد یا شیر مادر، عوض‌کردن شیرخشک یا تغییر غذاهایی که مادر مصرف می‌کند احتمالاً مشکل را حل خواهد کرد. البته قبل از این که شیرخشک کودک را تغییر دهید حتماً با پزشک مشورت کنید چون بعضی وقت‌ها تغییر شیرخشک لازم نیست. بنابراین، پول و وقت و انرژیتان هدر نخواهد رفت.

دکتر شو می‌گوید که وقتی غذای جامد را برای کودک شروع می‌کنید، که رایج‌ترین علت یبوست در کودکان شش‌ماهه و بزرگتر است، یبوست را با تغییر مواد غذایی که به کودک می‌دهید برطرف کنید. بعضی از انواع سبزی و صیفی، مانند گلابی و کلم بروکلی و در کنار آن مصرف آبمیوه (به مقدار کم) و آب، می‌تواند مشکل را حل کند. بیشتر میوه‌هایی که یک هسته دارند هم به بهبود یبوست کمک می‌کنند، مانند انواع هلو، انواع آلو، گیلاس و خرما.

در چه صورتی باید کودک را پیش پزشک ببریم؟

اگر تغییر مواد غذایی به بهبود یبوست کودک کمک نکرد، قبل از انجام هر کار دیگری او را پیش پزشک ببرید. علاوه بر آن، در شرایط زیر هم حتماً کودک را پیش پزشک ببرید:

• وقتی کودکی که منحصراً با شیر تغذیه می‌شود بیشتر از سه روز مدفوع نداشته باشد
• وقتی نوزاد کمتر از دوماهه یبوست داشته باشد
• وقتی مدفوع خارج نمی‌شود و کودک حالت تهوع و بداخلاقی هم دارد
• وقتی در مدفوع خون دیده شود

پزشک ممکن است انجام آزمایش‌هایی را لازم بداند، مانند آزمایش خون، آزمایش روده، یا عکسبرداری از شکم نوزاد. ممکن است یکی از توصیه‌های پزشک این باشد که با پنبه یا دماسنج مقعدی روده کودک را تحریک کنید. دکتر شو می‌گوید که به این روش روده کودک ظرف چند دقیقه تحریک خواهد شد.

روش دیگر استفاده از مُلیّن گلیسرین است. به گفته دکتر شو، با این روش بعد از یک‌ساعت مدفوع خارج می‌شود. راه‌حل دیگر عبارت است از: استفاده از پودر میرالاکس، که یک پودر بدون طعم است که در مایعات حل می‌شود؛ استفاده از گیاه سنا که خاصیت ملین دارد؛ و استفاده از لاکتولوز، که نوعی قند مصنوعی جهت درمان یبوست است. اما پیش از امتحان‌کردن هر یک از این راه‌حل‌ها، حتماً با پزشک مشورت کنید.