دوپامین چیست و چه نقشی در بدن دارد

دوپامین یک انتقال دهندۀ عصبی است که در مغز تولید می شود. این انتقال دهندۀ عصبی به عنوان «مرکز پاداش»، چند وظیفۀ مهم بر عهده دارد که شامل توانایی حافظه، حرکت، انگیزه، خلق و خو، توجه و غیره می شود. در اثر افزایش یا کاهش آن، مشکلاتی نظیر بیماری پارکینسون، سندرم پای بی قرار و اختلال بیش فعالی (ADHD) رخ می دهد. در ادامه این مطلب از دپارتمان سلامت جسم کلینیک سلامتی با دوپامین و وظایف آن در بدن آشنا می شوید.

دوپامین چیست؟

دوپامین یک انتقال دهندۀ عصبی مونوآمین است که در مغز تولید می شود و به عنوان پیام رسان شیمیایی، وظیفۀ تبادل پیام بین سلول های عصبی، مغز و سایر قسمت های بدن را بر عهده دارد.

به علاوه، انتقال دهندۀ عصبی مثل هورمون عمل می کند. دوپامین، اپی نفرین و نوراپی نفرین جزو کاتکول آمین های اصلی هستند (یعنی بخشی از ساختار مولکولی آن ها یکسان است). غدۀ فوق کلیوی یا آدرنال وظیفۀ تولید این هورمون ها را بر عهده دارد. این غده (که شبیه به کلاه است) بالای کلیه ها قرار دارد. در ضمن، دوپامین یک هورمون عصبی است که توسط هیپوتالاموس در مغز ترشح می شود.

نقش دوپامین در بدن چیست؟

این هورمون در بسیاری از عملکردهای بدن نقش دارد و به عنوان یک انتقال دهندۀ عصبی، در موارد زیر دخیل است:

• حرکت
• حافظه
• پاداش و انگیزه
• رفتار و شناخت
• توجه
• خواب و بیداری
• خلق و خو
• یادگیری
• شیردهی

این هورمون در خون ترشح می شود و در سندرم جنگ یا گریز نقش دارد. به واکنش بدن در شرایط تنش زا (چه خیالی، چه واقعی)، واکنش جنگ یا گریز می گویند، مثل نیاز به فرار از خطر.

دوپامین در موارد زیر هم دخیل است:

• کاهش این هورمون در بدن باعث باز شدن رگ می شود و افزایش دوپامین با تنگ شدن عروق در ارتباط است.
• دوپامین میزان دفع سدیم (نمک) و اوره از بدن را بالا می برد.
• تولید انسولین در پانکراس را کاهش می دهد.
• روند هضم را کند و از دیوارۀ دستگاه گوارش محافظت می کند.
• فعالیت لنفوسیت در سیستم ایمنی را کاهش می دهد.

دوپامین و شادی

انتقال دهنده عصبی دوپامین به هورمون «شادی آور» معروف است، حس لذت را به ارمغان می آورد و انگیزه را بالا می برد.

این هورمون بخشی از سیستم پاداش است. طبق نظریۀ تکاملی، این سیستم طوری طراحی شده تا با انجام کارهای لازم برای بقا، به شما پاداش دهد (مثل خوردن، نوشیدن، رقابت برای بقا و تولید مثل). مغز ما انسان ها طوری برنامه ریزی شده تا با انجام این رفتارها، دوپامین در سیستم پاداش ترشح شود. با انجام کار لذت بخش، مغز مقدار زیادی از این هورمون ترشح می کند. در نتیجه، احساس لذت و خوشحالی به سراغ شما می آید و دلتان می خواهد بیشتر این حس را تجربه کنید.

برای همین هله هوله و شیرینی اعتیادآور است. با خوردن شیرینی، مقدار زیادی از این هورمون در مغز ترشح می شود. در نتیجه، احساس می کنید جهان زیر پای شماست و دلتان می خواهد این تجربه را تکرار کنید.

اگر میزان دوپامین در بدن متعادل باشد، چه حسی خواهیم داشت؟

• خوشحال
• با انگیزه
• هشیار
• متمرکز

اگر میزان دوپامین پایین باشد، چه حسی خواهیم داشت؟

• خسته
• بی انگیزه
• ناراحت

همینطور:

• ضعیف شدن حافظه
• نوسانات خلقی
• اختلال خواب
• مشکل تمرکز
• کاهش میل جنسی

اگر میزان دوپامین در بدن بالا باشد، چه حسی خواهیم داشت؟

• سرخوش
• پرانرژی
• میل جنسی زیاد

از جمله مضرات افزایش این هورمون می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بی خوابی
• اختلال کنترل تکانه
• پرخاشگری

افزایش یا کاهش این هورمون با چه مشکلاتی همراه است؟

بسیاری از مشکلات و بیماری ها ریشه در کاهش یا افزایش این هورمون دارند. البته هنوز تحقیقات در این زمینه کامل نیست. برای مثال، آیا افزایش یا کاهش این هورمون منجر به بیماری می شود یا بیماری روی میزان دوپامین تأثیر می گذارد؟ آیا ممکن است هردو روی یکدیگر تأثیر بگذارند؟ مشکل دیگر این که ما نمی توانیم یک انتقال دهندۀ عصبی مثل این هورمون را جدا از سایر انتقال دهنده ها یا مواد شیمیایی در مغز یا بدن مورد ارزیابی قرار دهیم. بسیاری از این مواد با یکدیگر تعامل دارند.

با این حال، در بعضی بیماری ها، سطح دوپامین بالا یا پایین می رود.

بیماری های زیر با کمبود دوپامین در ارتباطند:

• اختلال بیش فعالی (ADHD)
• بیماری پارکینسون
• سندروم پای بی قرار

بیماری های زیر با افزایش دوپامین در ارتباطند:

• شیدایی یا جنون
• چاقی
• اعتیاد

افزایش و کاهش دوپامین در بیماری زیر نقش دارد:

• اسکیزوفرنی: بعضی از علائم اسکیزوفرنی ناشی از افزایش دوپامین در برخی نقاط مغز است (مثل توهم). سایر علائم با کمبود دوپامین در قسمت های دیگر مغز در ارتباط است (مثل کمبود انگیزه).

آگونیست های دوپامین

داروهای آگونیست دوپامین نقش این انتقال دهندۀ طبیعی را بازی می کنند. این مواد به گیرنده های دوپامین در سلول های عصبی مغز می چسبند و با فعال سازی گیرنده ها، سلول عصبی را به واکنش وا می دارند.

از این دارو برای درمان بیماری پارکینسون، افسردگی، سندرم پای بی قرار، اختلال بیش فعالی، کمک به افزایش میل جنسی و هایپرپرولاکتینمی (hyperprolactinemia) استفاده می شود.

از جمله این داروها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• برای بیماری پارکینسون: پرامی پکسول ، روپی نیرول، روتیگوتین ، آپومورفین HCI .
• برای افسردگی: پرامی پکسول
• برای افزایش میل جنسی: پرامی پکسول
• برای هایپرپرولاکتینمی (افزایش هورمون شیردهی): بروموکریپتین، کابرگولین.

آنتاگونیست های دوپامین

این داروها به گیرنده های دوپامین در سلول های عصبی مغز می چسبند و آن را مهار می کنند. یعنی به سلول عصبی بعدی اجازه نمی دهند دوپامین را جذب و دریافت کند. اکثر داروهای ضد روان پریشی از همین نوع هستند.

از آنتاگونیست های دوپامین برای درمان اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، حالت تهوع و استفراغ استفاده می شود.

از جمله این داروها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• برای درمان بی قراری در اسکیزوفرنی: آریپیپرازول، ریسپریدون ، زیپراسیدون.
• برای اختلال دوقطبی: ریسپریدون، اولانزاپین ، زیپراسیدون.
• برای حالت تهوع و استفراغ: متوکلوپرامید ، دروپریدول.

داروهای مهارکنندۀ بازجذب این هورمون چیست

داروهای مهارکنندۀ بازجذب دوپامین مانع از ورود و جذب دوبارۀ دوپامین توسط سلول های عصبی می شوند. در نتیجه، حجم بیشتری از این هورمون در اختیار نورون های مغز قرار می گیرد.

از این داروها برای درمان افسردگی و نارکولپسی (حملۀ خواب) و برای غلبه بر اعتیاد، مثل سیگار، پرخوری و بینج ایتینگ (binge eating)، استفاده می شود.

موارد زیر جزو داروهای مهارکنندۀ بازجذب دوپامین هستند:

• برای افسردگی: بوپروپیون.
• برای نارکولپسی: مدافینیل .
• برای درمان اعتیاد به کوکائین: بوپروپیون، نومیفنسین، بنزاتروپین، مازیندول.
• برای ترک سیگار: بوپروپیون.

لوودوپا

از این قرص برای درمان بیماری پارکینسون استفاده می شود. علائم حرکتی که در افراد مبتلا به بیماری پارکینسون دیده می شود، ناشی از کاهش سطح این هورمون است. برای اینکه قرص لوودوپا به مغز برسد (و به سایر قسمت های بدن نرود)، آن را با کاربی دوپا ترکیب می کنند. بعد از این که قرص به مغز برسد، تبدیل به دوپامین می شود.

این هورمون چه نقشی در اعتیاد به مواد دارد؟

مواد مخدر فعالیت سلول های عصبی مغز برای ارسال و دریافت پیام را مختل می کند. ماریجوانا و هروئین از جمله موادی هستند که مثل انتقال دهنده های طبیعی عمل می کنند. سایر مواد مخدر، مثل آمفتامین و کوکائین، در ترشح حجم زیادی از انتقال دهنده های طبیعی نقش دارند یا مانع از بازیافت انتقال دهنده ها می شوند.

مواد مخدر «مرکز پاداش» در مغز را بیش از حد تحریک می کند. هر چه بیشتر از مواد مخدر استفاده کنید، این قسمت از مغز کمتر تحریک می شود و هیچ چیز به غیر از مواد به شما لذت نمی دهد. در ضمن، هر بار برای رسیدن به همان تأثیر و لذت اولیه، باید مقدار مصرف را بیشتر کنید. همزمان با از بین رفتن تأثیر مواد، قسمت دیگر مغز نسبت به احساس و علائم ترک (مثل اضطراب و پرخاشگری) حساس می شود و شما برای فرار از این احساسات عذاب آور، به مواد پناه می برید. پس اعتیاد یک چرخۀ بی رحم است که از چند سازوکار مختلف نشأت می گیرد.

امروزه دانشمندان معتقدند دوپامین مستقیماً باعث حس سرخوشی نمی شود، بلکه مهارت یادآوری و تکرار تجربه های لذت بخش را تقویت می کند. پس وقتی با مصرف مواد، میزان دوپامین در بدن بالا می رود، مغز یاد می گیرد تا این تجربه را به خاطر بسپرد. مغز بین مصرف مواد و تمام کارها و سرنخ های پیرامون مصرف مواد ارتباط برقرار می کند. به همین دلیل، وقتی مدت ها بعد از ترک مواد از کنار جایی که قبلاً در آن مواد زدید رد می شوید، هوس مصرف مواد به سرتان می زند.

افزایش سطح دوپامین به صورت طبیعی

بعضی از روش های خانگی به شما کمک می کند تا به طور طبیعی میزان این هورمون در بدن را بالا ببرید. البته هنوز تحقیقات در زمینۀ تأثیر غذا روی میزان انتقال دهنده های عصبی، مثل دوپامین، کامل نیست.

• منیزیم و تیروزین در تولید این هورمون نقش دارند. پس مصرف غذاهای سرشار از منیزیم و تیروزین باعث افزایش دوپامین می شود. تیروزین یک آمینو اسید است که بعد از جذب، وارد مغز می شود و سپس به دوپامین تبدیل می شود. مرغ، بادام، سیب، آووکادو، موز، چغندر، شکلات، سبزیجات، چای سبز، لوبیا، جو دو سر، پرتقال، نخود، کنجد و تخمه کدو، گوجه فرنگی، زردچوبه، هنداونه و گیاهک گندم میزان این هورمون را بالا می برند.
• انجام فعالیت های لذت بخش و آرامش بخش باعث افزایش این هورمون می شود. ورزش، مراقبه، یوگا، ماساژ، بازی با حیوان خانگی، پیاده روی در طبیعت یا مطالعه از جمله این فعالیت هاست.

کلام آخر از کلینیک سلامتی

دوپامین یک انتقال دهندۀ عصبی و نوعی هورمون است که در بسیاری از عملکردهای مهم بدن، از جمله حرکت، حافظه و پاداش و انگیزه، نقش دارد. افزایش یا کاهش دوپامین با چند بیماری روحی و عصبی در ارتباط است. البته هنوز تحقیقات در زمینۀ تأثیر دوپامین روی بیماری و نحوۀ تعامل آن با سایر انتقال دهنده های عصبی، هورمون ها و مواد شیمیایی کامل نیست. در صورت مشاهدۀ علائم کاهش یا افزایش دوپامین، به پزشک مراجعه کنید. متخصص علائم را معاینه می کند، آزمایشات لازم را انجام می دهد و در صورت تشخیص بیماری، برنامۀ درمان می دهد.